Φιλμ νουάρ

Fritz Lang

Το φιλμ νουάρ (film noir), θα κάνει την εμφάνισή του στα αμερικανικά πλατώ, στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, εκφράζοντας τον φόβο και τον ζόφο της εμπόλεμης, αλλά και της μεταπολεμικής περιόδου, της ανεργίας, της οικονομικής κρίσης, αλλά και της γενικότερης κρίσης των θεσμών και αξιών του αστικού πολιτισμού, της ανθρώπινης φύσης και των κοινωνικών δομών.

Ο Peter Lorre στο αμφιλεγόμενο φιλμ νουάρ "Μ - Ο δράκος του Ντίσελντορφ"

Σαν θεματολογία, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι παρουσιάζει κοινά στοιχεία με αστυνομικά ή γκανγκστερικά φιλμ της περιόδου. Στην πραγματικότητα, όμως, διαφέρει από αυτά. Είναι ένα αυτόνομο είδος, με δικά του χαρακτηριστικά. Βέβαια, ο λόγος, για τον οποίο το νέο αυτό είδος ονομάστηκε φιλμ νουάρ, μέχρι και σήμερα, δεν έχει επιβεβαιωθεί. Δυο είναι, όμως, οι επικρατέστερες απόψεις.

Howard Hawks

Είναι γνωστό ότι κατά την περίοδο του 1930, δημοσιεύτηκε, σε διάφορα λαϊκά αστυνομικά περιοδικά, μια σειρά αστυνομικών μυθιστορημάτων δεύτερης διαλογής. Τα μυθιστορήματα αυτά, μεταφράστηκαν και δημοσιεύτηκαν σε αντίστοιχα γαλλικά περιοδικά, με τον τίτλο "Série noire (μαύρη σειρά)". Επίσης, είναι γεγονός ότι πρώτοι οι Γάλλοι κριτικοί χρησιμοποίησαν τον όρο φιλμ νουάρ, το 1946, έχοντας δει κι αναγνωρίσει τα κοινά χαρακτηριστικά στις αμερικανικές ταινίες του είδους. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η ονομασία του, να έχει προέλθει από τα μυθιστορήματα αυτά.

Raymond Chandler

Παρόλα αυτά, αξίζει ν' αναφέρουμε ότι η επί λέξει μετάφραση του είδους είναι "μαύρη ταινία" κι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του, είναι το υψηλό κοντράστ κι ο χαμηλός φωτισμός, που καλλιεργούν την εικόνα ενός σκοτεινού τοπίου, το οποίο συμβολίζει την σκοτεινή πλευρά του ανθρώπου, αλλά και του κοινωνικού του περίγυρου. Η ονομασία του, με λίγα λόγια, μπορεί κάλλιστα να προέρχεται κι από αυτό το χαρακτηριστικό του.

Otto Preminger

Το φιλμ νουάρ ανήκει στα κινηματογραφικά είδη, που είναι πιο εύκολο να περιγραφούν, παρά να οριστούν, καθώς ο μόνος τρόπος να το διαχωρίσει κάποιος από τα άλλα είδη είναι τα βασικά χαρακτηριστικά του, εκ των οποίων τέσσερα είναι τα κυριότερα. Το πρώτο, έχει να κάνει με την εικόνα και την αισθητική της. Το δεύτερο, αφορά τα κύρια χαρακτηριστικά της ψυχολογίας των ηρώων του είδους αυτού. Το τρίτο, έχει να κάνει με την ιδιαίτερη αφηγηματική τεχνική που χρησιμοποιείται στο είδος αυτό. Το τέταρτο και τελευταίο, σχετίζεται με τη λειτουργία του ήχου, στις ταινίες αυτές.

Η Gloria Swanson στην "Λεωφόρο της Δύσεως"

Όσον αφορά την εικόνα και την αισθητική αυτής, το πρώτο πράγμα που έρχεται στο μυαλό του καθενός, είναι το έντονο κοντράστ που έχει κληρονομήσει το φιλμ νουάρ από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό. Το παιχνίδι του φωτός και των σκιών, καθώς επίσης κι η έντονη αντίθεση του άσπρου και του μαύρου, είναι τα πιο βασικά στοιχεία που θα συγκρατήσει κάποιος από μια ταινία του είδους. Βέβαια, εκτός αυτών, το φιλμ νουάρ, φέρει ακόμα πολλά χαρακτηριστικά του γερμανικού εξπρεσιονισμού, όπως για παράδειγμα το καθρέφτισμα, τη σημασία των αντικειμένων στην εξέλιξη της πλοκής, μια κλειστοφοβική κι υποβλητική αίσθηση, τη χρήση ευρυγώνιου φακού που παραμορφώνει την εικόνα, κ.α.

Ο Humphrey Bogart στο "Γεράκι της Μάλτας"

Αυτά, είναι ίσως τα κυριότερα χαρακτηριστικά της εικόνας του φιλμ νουάρ, στις αρχές του τουλάχιστον. Η έντονη επιρροή του από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, οφείλεται στους πρωτομάστορες του είδους, οι οποίοι ήταν οι εκδιωγμένοι γερμανόφωνοι Εβραιο-Ευρωπαίοι σκηνοθέτες, που κατέφυγαν στην Αμερική. Κάποιοι από τους οποίους είναι ο Fritz Lang, o Billy Wilder, o Robert Siodmak, o William Dieterle και φυσικά ο Otto Preminger.

Billy Wilder

Όμως, όπως θα δούμε σε μεταγενέστερα φιλμ του είδους, ο γερμανικός εξπρεσιονισμός δεν είναι το μόνο κίνημα που άσκησε μια κάποια επιρροή. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, θα κάνουν την εμφάνισή τους, παράλληλα με τα χαρακτηριστικά του γερμανικού εξπρεσιονισμού, και διάφορα στοιχεία παρμένα από τον ιταλικό νεορεαλισμό. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά που παρατηρεί κάποιος, είναι τα γυρίσματα σε εξωτερικούς χώρους, η προσπάθεια να περιοριστούν τα έξοδα παραγωγής κι η χρήση άγνωστων πρωταγωνιστών. Όλα αυτά, είναι απόρροια της εμφάνισης της τηλεόρασης, η οποία λειτουργώντας ανταγωνιστικά, περιόρισε τα έσοδα των εταιριών παραγωγής και ώθησε τους παραγωγούς να γυρέψουν εναλλακτικούς τρόπους παραγωγής.

Charles Vidor

Το δεύτερο χαρακτηριστικό του φιλμ νουάρ, όπως ανέφερα και πρωτύτερα, έχει να κάνει με τα κύρια ψυχολογικά χαρακτηριστικά των ηρώων του. Εάν προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε το προφίλ ενός ήρωα των ταινιών του είδους, θα δούμε ότι τον σημαντικότερο ρόλο στην διαμόρφωση του χαρακτήρα του, παίζει η μοίρα, η οποία με τη σειρά της θα προκαλέσει την απόγνωση του ήρωα, θα φέρει στην επιφάνεια υπαρξιακές φοβίες και σιγά-σιγά θα συνθλίψει τον πρωταγωνιστή που προσπαθεί εναγωνίως να δραπετεύσει από τη δίνη της, που τον ρουφά. Παράλληλα, όλοι οι χαρακτήρες, είναι εν δυνάμει διεφθαρμένοι, ακόμη κι ο, θεωρητικά ακέραιος, πρωταγωνιστής. Εδώ, αξίζει να κάνουμε μια παρένθεση για ν' αναφέρουμε δυο από τους βασικότερους χαρακτήρες που συναντάμε στα φιλμ νουάρ.

Ο Edward G. Robinson στη "Σκύλα"

Αρχικά, μετά τον πόλεμο, οι άντρες γυρνούν στα σπίτια τους για να συναντήσουν τον γυναικείο πληθυσμό να έχει χειραφετηθεί οικονομικά και ψυχολογικά. Η απότομη αυτή αλλαγή που συναντά ο αντρικός πληθυσμός, μετά την αποτρόπαια εμπειρία του πολέμου, τον φοβίζει και γίνεται παράλληλα η αφορμή για την δημιουργία ενός από τους σημαντικότερους χαρακτήρες του είδους, της femme fatale.

Η Rita Hayworth στην "Τζίλντα"

Η femme fatale, ή αλλιώς η μοιραία γυναίκα, είναι μια γυναίκα επικίνδυνα γοητευτική, πανίσχυρη, άπληστη και πολύπλοκη, η οποία απ' όπου περνά καταστρέφει, χωρίς να δείχνει ίχνος μετάνοιας ή συναισθήματος για τις πράξεις της. Ο χαρακτήρας της femme fatale, μπορεί να συναντηθεί σε δυο διαφορετικούς τύπους γυναίκας. Ο πρώτος τύπος, είναι αυτός της γυναίκας αράχνης, η οποία χρησιμοποιεί την γοητεία της ως μέσο για να φτάσει στον στόχο της και ν' αποκτήσει όλα όσα επιθυμεί. Ο δεύτερος τύπος της μοιραίας γυναίκας, είναι αυτός της όμορφης γόησσα που έχει ένα μυστικό παρελθόν, γεμάτο ενοχή, που την ακολουθεί σαν κατάρα όπου βρεθεί.

Jules Dassin

Και στις δυο περιπτώσεις, το ντύσιμό της, είναι ιδιαίτερα τολμηρό για την εποχή. Η femme fatale, χωρίς να φοράει ρούχα ιδιαίτερα αποκαλυπτικά, είναι ντυμένη με έναν τρόπο εξαιρετικά αισθησιακό. Τα ρούχα της τονίζουν τις καμπύλες της, συνήθως θα την δούμε να κυκλοφορεί με τακούνια, το βαθύ ντεκολτέ είναι ακόμα ένα χαρακτηριστικό που εξάπτει τον ανδρικό νου και φυσικά από την γκαρνταρόμπα της δεν λείπουν οι στενές μαύρες τουαλέτες και τα μαύρα ή λευκά γάντια της που δημιουργούν αυτή τη γλυκιά αντίθεση του λευκού δέρματος και του μαύρου περιβλήματός του. Βέβαια, δεν αποκλείεται να συναντήσουμε, σε κάποιες ταινίες, την μοιραία γυναίκα ντυμένη με αντρικά ρούχα και μ' ένα πούρο για συντροφιά.

Marlene Dietrich

Η σχέση της femme fatale και του ήρωα των ταινιών φιλμ νουάρ, στα κλασικά έργα του είδους τουλάχιστον, σχετίζεται συνήθως με μια δολοφονία, την οποία είτε έχει διαπράξει η ίδια, είτε εμπλέκεται με κάποιον τρόπο σ' αυτήν. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, πάντως, η femme fatale βλέπουμε ότι προσπαθεί να εμπλέξει τον ήρωα στην επικείμενη δολοφονία, είτε ζητώντας την βοήθειά του για την συγκάλυψη ή την πραγματοποίησή της, είτε φορτώνοντάς του τον φόνο. Ο ήρωας πάλι, για να κερδίσει την καρδιά της, συνήθως δέχεται να εμπλακεί στην υπόθεση της δολοφονίας.

Edward Dmytryk

Όταν, στα μεταγενέστερα φιλμ, δεν έχουμε την ύπαρξη ενός φόνου, η πανούργα γυναίκα καταφέρνει να παρασύρει τον ήρωα σε άλλες παράνομες πράξεις που σχετίζονται με την παράβαση κάποιου νόμου, με την εγκατάλειψη της οικογενειακής στέγης ή με τον εξαναγκασμό του ήρωα να αφήσει την ήσυχη αστική ζωή του και να συνοδέψει το αιθέριο πλάσμα στα έγκατα της πόλης. Ο λόγος που το ανδρικό φύλο επενδύει, συχνά, στη γυναίκα αυτή, είναι η ανασφάλειά του. Αν πάλι, ο ήρωας, καταφέρει να γλυτώσει από τα δίχτυα της, καταλήγει να την προδώσει.

Orson Welles

Συνήθως η κατάληξη αυτής της γυναίκας δεν είναι ευτυχής. Άλλοτε σκοτώνεται από τον εραστή ή τον άντρα της, κι άλλοτε πεθαίνει σε δυστύχημα. Όποιο και να 'ναι το τέλος της, όμως, ο άντρας που θα μπει στο στόχαστρό της θα πρέπει να τιμωρηθεί. Ακόμα κι αν δεν φέρει ευθύνη για τον θάνατό της και δεν του αποδοθεί μερίδιο ευθύνης από τη δικαιοσύνη, ο ήρωας είναι καταδικασμένος να πληρώσει για τις αμαρτίες και τις επιλογές του.

Η Gene Tierney στην "Λάουρα"

Το δεύτερο πρόσωπο που έχει ταυτιστεί με τις ταινίες νουάρ είναι ο χαρακτήρας του ντετέκτιβ. Η ύπαρξη του ανθρώπου αυτού, είναι καίριας σημασίας, αν κι η παρουσία του δεν είναι πάντα απαραίτητη και δεν συνεπάγεται ότι όπου πρωταγωνιστεί ένας ντετέκτιβ, η ταινία ανήκει στο φιλμ νουάρ.

William Dieterle

Στα φιλμ νουάρ το έγκλημα κι η παρανομία που διαπράττεται στα έγκατα της πόλης, έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Η διαφορά, όμως, από τα αστυνομικά φιλμ της ίδιας περιόδου είναι ότι η ιστορία δεν γυρίζει μονάχα γύρω από το ίδιο το έγκλημα, αλλά ο θεατής καλείται να ψάξει τον λόγο που διεπράχθη αυτό, να φτάσει στην καρδιά του προβλήματος και ν' ανακαλύψει τους λόγους που οδήγησαν τον ήρωα να φτάσει στην παρανομία ή το έγκλημα. Καθώς η πόλη, αντικατοπτρίζει τον ψυχισμό του ήρωα, ο ντετέκτιβ, είναι αυτός που θα βοηθήσει τον θεατή ν' ανακαλύψει το "γιατί;". Βέβαια, αξίζει ν' αναφέρω ότι δεν είναι λίγες οι ταινίες του είδους που ο ντετέκτιβ είναι ο ήρωας που παρασύρεται από την μοιραία γυναίκα.

Η Lauren Bacall κι ο Humphrey Bogart στον "Μεγάλο ύπνο"

Όπως κι η femme fatale, έτσι κι ο ντετέκτιβ, παρουσιάζεται με δυο διαφορετικές μορφές. Η πρώτη είναι αυτή του ιδεαλιστή ανθρώπου, που έχει την γνώση ότι η κοινωνία δεν είναι δυνατόν ν' αλλάξει, αλλά που παρόλα αυτά ο ίδιος δεν είναι διεφθαρμένος, ούτε φοβάται. Είναι πιστός οπαδός της αλήθειας και συνήθως στις έρευνές του, ανακαλύπτει περισσότερα απ' όσα έχει προσληφθεί να ξεθάψει. Η δεύτερη μορφή, με την οποία μπορεί να συναντήσουμε τον τύπο του ντετέκτιβ είναι αυτή του φύλακα της πόλης, ενός ανθρώπου που ζει βάσει των δικών του κανόνων, που δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τη βία για "καλό σκοπό", που είναι περισσότερο ζωώδης από τον συνήθη Αμερικανό και που θα αποτελέσει το πρότυπο των ηρώων βίας των ταινιών των μετέπειτα χρόνων.

Mickey Spillane

Το τρίτο χαρακτηριστικό του φιλμ νουάρ, της αφηγηματικής τεχνικής του είδους, αφορά κυρίως την πρωτότυπη επιλογή της χρήσης των flash back και των voice off. Σε πολλές ταινίες του είδους, θα ακούσουμε τον πρωταγωνιστή να μας αφηγείται (voice off) την ιστορία του, δίνοντάς μας την αίσθηση ότι βρισκόμαστε κάπου ανάμεσα στον πραγματικό χρόνο της ταινίας και της σκέψης του ήρωα. Άλλες φορές πάλι, ο σκηνοθέτης ανατρέχει σε παρελθοντικές σκηνές (flash back), που θα βοηθήσουν τον θεατή να κατανοήσει καλύτερα την έκβαση της ιστορίας. Δεν είναι, βέβαια, λίγες οι φορές που θα δούμε το έργο να ξεκινά με έναν θάνατο κι ολόκληρη η ιστορία να είναι αφιερωμένη στην εξήγηση του θανάτου αυτού.

John Huston

Το τελευταίο χαρακτηριστικό του κινηματογραφικού αυτού είδους, η λειτουργία του ήχου, έχει αρκετό ενδιαφέρον. Η υποβλητική εικόνα, σε συνδυασμό με την παρουσία διαφόρων υποβλητικών ήχων, είναι αυτά που κάνουν το είδος αυτό να ξεχωρίσει. Ο ήχος που χρησιμοποιείται, είναι συνήθως υψηλής τονικότητας, καθώς σε αυτές τις συχνότητες, ο ανθρώπινος εγκέφαλος καταλαβαίνει τον κίνδυνο. Κλάματα, κρύσταλλα που σπάνε, ήχοι τηλεφώνου, ήχοι κουδουνιών, σφυρίγματα τρένων, τριξίματα, ήχοι από τακούνια και πυροβολισμοί, είναι ένα δείγμα ήχων που πλαισιώνουν την ζοφερή εικόνα.

Robert Siodmak

Γνωστοί σκηνοθέτες του φιλμ νουάρ είναι ο Fritz Lang, o Billy Wilder, o Edward Dmytryk, ο Howard Hawks, ο Robert Siodmak, o John Huston, ο Orson Welles, ο William Dieterle ο Jules Dassin, ο Charles Vidor και φυσικά ο Otto Preminger. Επίσης, αρκετά φιλμ του είδους, βασίζονται σε ιστορίες των Raymond Chandler, Mickey Spillane και James M. Cain.

James M. Cain